"The question of the status of reason and rationality versus the irrationality of much of human existence is a conflict that is at the heart of disagreements in the Continental tradition to this day, for example in the modernism / postmodernism debate that defined much of the 1980s and early 1990s."
Simon CRITCHLEY - Continental philosophy - A very short introduction, p. 23
Mensen brengen vandaag de dag te vaak standpunten naar voren zonder enige onderbouwing. Onwelgevallige informatie wordt genegeerd, tegenargumenten worden weggepraat door op de man of de vrouw te spelen, en meer van dat vervelende gedrag waar niemand iets mee opschiet.
Dat geldt vooral voor normatieve discussies, discussies dus die gaan over wat in een bepaalde situatie belangrijk en onbelangrijk, wenselijk en onwenselijk, goed en slecht, rechtvaardig en onrechtvaardig is of gevonden wordt. Met name het gebrek aan rationaliteit in normatieve discussies, gesprekken, opvattingen, en zo verder, vind ik fundamenteel verontrustend. Mensen roepen geregeld de meest belachelijke dingen zonder ook maar een seconde na te denken over de juistheid van wat ze beweren of over het effect dat wat ze roepen heeft op andere mensen. Het gebrek aan zelftwijfel, aan zelfreflectie, aan een onderbouwing en rechtvaardiging van standpunten is ontstellend. Kijk naar reacties bij krantenartikelen, kijk naar reacties op de sociale media.
Is dit nu de befaamde rationaliteit waarmee mensen zich zouden onderscheiden van dieren: dat we niet bereid zijn standpunten ter discussie te stellen en er over te argumenteren? dat we helemaal geen dialoog meer willen en niet bereid zijn tot een gesprek waarin we proberen ons te verantwoorden en proberen de argumenten van anderen te begrijpen, te weerleggen, te accepteren? Moeten we maar gewoon hopen op medestanders die dezelfde opvattingen hebben als wij zodat het mogelijk wordt om samen een eilandje te vormen?
Het gaat mensen blijkbaar minder om rationaliteit dan om macht of gelijk krijgen of invloed hebben. Mensen laten zich sturen door gevoelens van haat, afgunst, hebzucht, angst, terwijl ik graag zou willen dat mensen hun verstand gebruiken en dingen doen vanuit positieve gevoelens, vanuit betrokkenheid bij andere mensen, gericht op het verbeteren van intermenselijke betrekkingen door ervaringen te delen en er van te leren.
Veel mensen zien rationaliteit als iets wat alleen te maken heeft met logisch denken, verbale goocheltrucs, koude analyses, veel hoofd en weinig hart. Dat is een bijzonder eenzijdige kijk op rationaliteit. Rationeel zijn is redelijk zijn. Dat betekent voor mij dat (normatieve) rationaliteit te maken heeft met afwegingsprocessen om tot verantwoorde beslissingen en handelingen te komen. In die afwegingsprocessen betrek je je gevoelens, je waarden en normen voor wat je belangrijk vindt, je kennis van zaken, je taal- en interpretatievermogen, je redeneervermogen, de context. Niet gemakkelijk, nee, het maakt soms onzeker en kwetsbaar. Het is veel gemakkelijker om een steen door iemands ruit te gooien die die anders denkt dan jij. Hoef je niet na te denken over jezelf.
Dit deel gaat dus over wat (normatieve) rationaliteit inhoudt, over of mensen zich in het algemeen rationeel gedragen (nee), over of mensen en de samenleving er baat bij zouden hebben wanneer mensen rationeler zouden beslissen en handelen (ja), over de vraag wat dat concreet betekent, over wat we dan moeten doen om rationeler te worden. En zo verder.