Hanneke de Graaf is als senior onderzoeker verbonden aan Rutgers, het bekende Nederlandse expertisecentrum voor seksualiteit met een lange geschiedenis (NVSH, NISSO). Ze is projectleider van een paar grote bevolkingsonderzoeken zoals Seks onder je 25ste.
Ik bespreek hier met name het vierde onderzoek van 2023 naar de 'seksuele gezondheid' van jongeren. Volg voor een uitgebreid commentaar bij de vorige rapporten de links hierboven.
'Gezondheid' is een normatief begrip. Want wat 'gezond' genoemd wordt, hangt sterk af van waarden en normen. Dat geldt zelfs als het gaat om fysieke gezondheid en het geldt nog meer als het gaat om een uitdrukking als 'seksuele gezondheid'. Gelukkig wordt die uitdrukking in deze rapporten niet kritiekloos gehanteerd. Arts-seksuoloog Rik van Lunsen zegt het in zijn voorwoord zo:
"Ondanks steeds weerkerende negatieve berichten in de media over de seksuele gezondheid van die Jeugd van Tegenwoordig blijkt steeds weer dat het relatief goed gaat met de seksuele gezondheid van jongeren in Nederland. Wat wel is veranderd is dat wetenschappers, overheden en voorlichters het begrip seksuele gezondheid geleidelijk zijn gaan herdefiniëren. Werd bij monitoring van de seksuele gezondheid van jongeren aanvankelijk vooral onderzocht in hoeverre seksueel overdraagbare aandoeningen (soa’s), onbedoelde zwangerschappen, negatieve seksuele ervaringen en seksuele problemen voorkwamen, geleidelijk wordt er meer gekeken in hoeverre jongeren plezier beleven aan de eerste stappen in hun seksuele carrière.
Door de WHO wordt seksuele gezondheid al meer dan twintig jaar gedefinieerd als ‘een met seksualiteit verbonden toestand van fysiek, emotioneel, mentaal en sociaal welzijn’. Seksuele gezondheid is meer dan alleen de afwezigheid van ellende en om seksuele gezondheid te meten moeten we de focus dus vooral richten op wat er wèl goed gaat en hoeveel plezier men aan seks beleeft. Er wordt steeds meer aandacht besteed aan het bevorderen van (de voorwaarden voor) seksueel plezier en bestrijding van de plezierkloof tussen genders. Ook de overheid is dit langzaam maar zeker gaan inzien." [mijn nadruk]
Het lijkt me een goede ontwikkeling dat de aandacht begint te verschuiven van onderzoek naar negatieve kanten van seks naar onderzoek van het plezier dat je aan seks kunt beleven. Ook prettig is dat al in de eerste zinnen hierboven de sensatiezucht van de media wordt tegengesproken met de feiten.
Het gaat in alle vier de onderzoeken om een vragenlijst, met andere woorden het gaat om zelfrapportage: deelnemers geven zelf aan wat ze bij een reeks onderwerpen ervaren, vinden, doen en niet doen.
1/ Het eerste probleem zit hem dan in de gebruikte taal. Begrijpen degenen die de vragenlijsten invullen wat 'masturbatie', 'orale seks', 'anale seks', 'vaste relatie' en allerlei andere termen inhouden? Veel jongeren vatten 'seks' bijvoorbeeld meteen op als 'neuken'. Je moet met andere woorden zo zeker mogelijk zijn over hoe de vragenlijst door respondenten wordt gelezen en opgevat. Ik heb na vier rapporten het gevoel dat de onderzoekers dat steeds beter aanpakken."De vragenlijst en wervingsmaterialen zijn met pretesten voorgelegd aan jongeren. Ook de uitkomsten en kernboodschappen zijn in overleg met jongeren geduid."(2023, p.2)
2/ Het tweede probleem bij vragenlijsten is onvermijdelijk hoe eerlijk en serieus de deelnemers die vragenlijsten invullen, vooral ook als dat gezamenlijk op scholen gebeurt in computerlokalen. Je moet dus op een of andere manier de kwaliteit van de antwoorden zien te achterhalen. Ook daar is hier aandacht voor.
"De steekproef werd eerst opgeschoond, dat wil zeggen respondenten werden verwijderd wanneer er vermoedens waren dat hun antwoorden onvoldoende betrouwbaar waren."(2012, p.3-4)
"Het databestand is eerst opgeschoond: respondenten waarvan er vermoedens waren dat hun antwoorden onvoldoende betrouwbaar waren, werden verwijderd."(2023, p.6)
3/ Het derde probleem is dat van sociale wenselijkheid van de antwoorden. De respondenten geven dan antwoorden die de onderzoekers — naar het idee van die respondenten — graag willen horen. Of ze geven antwoorden die naar hun idee maatschappelijk aanvaardbaar zijn, ook al vinden ze zelf iets anders. De vraag wordt met andere woorden: meet je de opvattingen van de jongeren of die van hun ouders, de media, en zo verder?
Het lijkt me gezien dat soort zaken een hels karwei om een goed databestand van respondenten bij elkaar te harken. Dat dat elke keer toch weer lukt, vind ik geweldig. Met name dit laatste rapport bevat een erg heldere verantwoording van het samenstellen van de onderzoekspopulatie, en zo meer. De onderzoekers verdienen grote complimenten en erkenning.
Desondanks blijf ik vinden dat we veel niet kunnen achterhalen met zo'n digitale vragenlijst. Je kunt niet doorvragen, geen verhelderende vragen stellen, geen concrete informatie geven waar nodig. Daarvoor heb je interviews nodig. Het is jammer dat er over seksualiteit zo weinig gepraat wordt met jongeren.
Het onderzoek werd deze keer uitgevoerd bij jongeren van 13 (voorheen 12) jaar tot en met 25 jaar. De Graaf schrijft:
"Aan de start van de dataverzameling voor het landelijke onderzoek en de regionale ophogingen is daarom een uitgebreid traject voorafgegaan waarin ethische en privacy-aspecten zijn afgewogen."(2023, p.5)
"Over de dataverzameling en de selectievoorwaarden voor deelname op scholen bereikten wij echter geen consensus met de commissie. Deze selectievoorwaarden maakten het werven van een representatieve steekproef en de vergelijking met vorige metingen onmogelijk. De onderzoeksopzet is vervolgens aangepast op basis van juridische adviezen van een privacy-expert. Ook de overige adviezen van de ethische commissie hebben we zoveel mogelijk opgevolgd. Hierdoor is de belasting voor de jongeren geminimaliseerd en zijn directe en indirecte herleidbaarheid uitgesloten. De privacy van de deelnemers is hiermee gewaarborgd." [mijn nadruk] (2023, p.5)
Ik zou die discussie en afwegingen wel eens willen zien. Je zou dit soort onderzoeken ook kunnen uitvoeren bij — laten we zeggen — jongeren vanaf negen jaar (in 2016 is er zoiets gedaan, zie elders). Methodisch is dat immers ook wel een leeftijd waarop jongeren vragenlijsten zouden kunnen invullen en sociaalpsychologisch is er ook vanaf die leeftijd wel sprake van ervaringen op het vlak van seksualiteit in de breedste zin van het woord.
Ik vraag me af of er bij voornemens tot dit soort onderzoeken mechanismen gaan spelen die jongeren willen beschermen tegen informatie over seks (masturberen, orgasme, oraal, anaal, dat soort dingen) en wie dan degenen zijn die die jongeren zouden willen beschermen (ouders, de scholen, de GGD's, en zo verder). Wie zitten er bijvoorbeeld in zo'n ethische commissie die dit soort onderzoek moet beoordelen? Hoeveel macht heeft zo'n ethische commissie eigenlijk? En het is al die aandacht voor privacy niet een van de trucs om dit soort onderzoeken dwars te zitten?
We zien vaker conclusies als deze:
"Gemiddeld vindt de eerste zoen op het 14e jaar plaats en de eerste geslachtsgemeenschap met 16,7 jaar. Voor de eerste ervaringen met orale en anale seks ligt de gemiddelde leeftijd nog iets hoger."(2005, p.8)
Gemiddelden maken alles grijs. Extremen zijn veel interessanter. Ik zou extremen veel verder willen onderzoeken. Wat ik bijvoorbeeld boeiender vind is dat in 2005 30% van de 12-14-jarigen masturbeert en 7% neukt. Dat is wat mensen niet willen weten namelijk.
Soms sluipen er in zo'n rapportage waarden en normen binnen.
Dat kan in het groot, zoals in de samenvatting van 2017 waar het gaat over 'positieve' en 'negatieve' ontwikkelingen. Als een 'positieve ontwikkeling' geldt de ontwikkeling naar een steeds latere seksuele start.
"Jongeren beginnen later aan seks. Deze trend geldt voor alle vormen van seks: ook de eerste ervaringen met tongzoenen, voelen en strelen, vingeren en aftrekken en orale seks vinden een tot anderhalf jaar later plaats dan vijf jaar geleden.(...) Het opschuiven van de leeftijd van de eerste keer seks is niet direct ‘goed’ of ‘slecht’. Wel positief is dat de groep jonge starters (jongeren die hun eerste geslachtsgemeenschap voor het 14e jaar hebben) kleiner is geworden. Dit is een gunstige trend, omdat jonge starters minder weerbaar zijn en zichzelf minder goed beschermen tegen ongeplande zwangerschap en soa (zie verderop in deze samenvatting bij ‘groepen die aandacht blijven behoeven’)." [mijn nadruk] (2017, 205-206)
Hm. Klinkt genuanceerd. En toch. Ik heb niet zo de behoefte aan dat soort waarderingen van onderzoekers. Je hoort bijna een zucht van verlichting, omdat de onderzoekers vinden dat het toch eigenlijk niet hoort om zo jong seks te hebben. Maar beleidsmatig kun je ook heel anders denken. Waarom wordt er bijvoorbeeld niet voor gepleit om die jongere groepen beter te informeren, weerbaarder te maken, en zo verder, zodat ze wel op een veilige manier seks kunnen hebben? In 2023 worden de conclusies neutraler en constaterend gepresenteerd en dat lijkt me beter.
Soms ziten de waarderingen in taalgebruik. Voorbeelden:
"Ook in de jongste leeftijdscategorie worden al hoge aantallen sekspartners gerapporteerd: ongeveer één op de vijf heeft dan al vier sekspartners of meer gehad. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat de groep 12 tot 14 jarigen die op deze leeftijd überhaupt ervaring heeft met geslachtsgemeenschap en/of anale seks erg klein is." [mijn nadruk] (2005, p.28)
"Onder de 14 jaar zijn maar heel weinig jongeren seksueel actief. Van alle 13-jarigen in onze steekproef heeft bijvoorbeeld 4% wel eens geslachtsgemeenschap gehad." [mijn nadruk] (2012, p.180)
"Tabel 2.1.1 laat zien dat driekwart van de 13- en 14-jarigen weleens verliefd is geweest. Iets meer dan de helft heeft weleens een relatie gehad. Op deze leeftijd is de groep met seksuele ervaring nog heel klein." [mijn nadruk] (2003, p.12)
Pas op met waarderingen als 'erg klein', zou ik zeggen. De tabel van 2005 bijvoorbeeld zegt: n=71, dat betekent dat 2,79% van de 2545 respondenten hier geneukt heeft of anale seks heeft gehad toen ze 12-14 jaar waren. Dat zijn bijna 3 schoolklassen (van 24 leerlingen) in een school met ongeveer 100 van die klassen.
En dit is dus een selectie van jongeren, er zijn er uiteraard veel meer. Volgens het CBS (2018) zijn er een slordige 600.000 jongens en meisjes in de leeftijd van 12-14. Dus ook al gaat het maar om 1% van deze groep jongeren die deze dingen doen dan hebben we het toch gauw over 6000 meisjes en jongens. Maar het kunnen er net zo goed 18.000 zijn ... Niet zo heel klein en incidenteel dus.
Veel mensen geloven zoiets niet vanuit het normatieve beeld dat ze van jongeren hebben (het onschuldige, seksloze kind), daarom benadruk ik het zo. Tot aan de leeftijd van meerderjarigheid wordt er alles bij elkaar al flink aan seks gedaan.
De rapporten worstelen nogal met grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbruik, onderwerpen die de laatste decennia terecht veel aandacht krijgen. Het eerste rapport van 2005 heeft er al aandacht voor.
Het vervelende is alleen dat het taalgebruik vaak onhelder is. Hebben de onderzoekers hetzelfde beeld bij begrippen 'dwang' en 'overhalen' als de respondenten? Ik vraag me dat werkelijk af. En zo'n begrip als 'slachtoffer' is zo langzamerhand een containerbegrip geworden vol met normatieve connotaties.
In 2005 had ik nogal wat commentaar op de vage operationalisering van termen als 'overhalen' en 'dwingen'. Het rapport van 2012 is op dat punt niet veel beter. Pas in tabel 6.4.2 zien we daar concretisering, maar ook die is bekritiseerbaar. Zien onderzoekers en onderzochten hier de dingen wel op dezelfde manier? Neem het tweede punt: iemand liet merken dat hij/zij baalde. Mag iemand niet gewoon balen dan, als hij zijn zin niet krijgt? Is dat al dwang of overhalen? Dus dan geef je maar toe, omdat dat niet erg romantisch is of zo? Dus omdat jezelf te slap bent om je poot stijf te houden verwijt je de ander dat hij je overhaalde of dwong?
Er is — als je deze tabel in 2012 ziet — zelden sprake van echte bedreiging of geweld. Stel dat die ander dreigt het uit te maken: waarom zeg je dan niet zoiets als 'Doe dat dan maar, want je respecteert mijn wensen niet'. Of als die persoon blijft zeuren terwijl je nee hebt gezegd: waarom blijf je dan bij zo iemand die jouw mening niet respecteert?
In 2017 wordt geschreven:
"Als iemand overgehaald, beïnvloed, gemanipuleerd, gechanteerd of gedwongen wordt om seks te hebben is er sprake van seksuele grensoverschrijding."(2017, p.135)
Al die begrippen worden op één hoop gegooid. Maar ieder mens beïnvloedt een ander mens de hele tijd. En manipulatie is even vaag als 'beïnvloeden' en slaat meestal op de indirecte manier waarop iemand een ander probeert in een bepaalde richting te sturen. Maar ook dat doen mensen de hele dag door.
Iemand overhalen betekent 'met argumenten bereiken dat (iemand) iets wil doen, iemand overreden, iemand overtuigen, proberen om iemand iets te laten doen of niet te doen'. De ander kan zich daarbij simpelweg niet laten overreden of overtuigen, door met betere argumenten te komen, door 'nee' te zeggen, door duidelijk te maken dat hij of zij niet overtuigd is. Iemand overhalen is niet hetzelfde als iemand tegen zijn wil iets opleggen. Je kunt degene die probeert over te halen niet verwijten dat de ander niet 'nee' zegt en weigert zich te laten overtuigen en zo maar meegaat in wat de ander allemaal beweert en wil. Iemand dwingen of chanteren is totaal wat anders en ook die begrippen zijn niet eens hetzelfde.
Dwingen betekent dat je iemand iets oplegt tegen zijn of haar wil. De manier waarop dat gebeurt is bepalend. Oefent iemand geweld uit (fysieke dwang) dan is het moeilijk om daar tegen in te gaan, tenzij je geleerd hebt je tegen fysiek geweld te verdedigen. Als iemand je chanteert heb je al meer mogelijkheden om je te verzetten, bijvoorbeeld door je angst te overwinnen en open te zijn over wat je geheim hield.
Dat al die begrippen hier op één hoop gegooid worden betekent dat de onderzoeksresultaten onbetrouwbaar zijn. Bij de presentatie ervan is er steeds een formulering 'overgehaald of gedwongen' terwijl dat dus niet hetzelfde is. Dat iemand zegt dat hij of zij zich 'overgehaald of gedwongen' voelt kan alles betekenen. En bovendien: dat iemand zich het slachtoffer voelt van het gedrag van een ander betekent nog niet dat iemand een slachtoffer is. Gevoelens zijn nog geen feiten. Dat je iets voelt betekent nog niet dat wat je voelt ook waar is.
Het helpt niemand als je de hele tijd door begrip zit op te brengen voor dat iemand zich niet verzet of geen nee zegt of wat ook. Dat houdt iemand passief, in een slachtofferrol, leert iemand niet om zijn of haar mond open te trekken of van zich af te bijten of weerbaar te worden . Iemand is pas een slachtoffer wanneer dat allemaal niet kan of wel erg moeilijk is, zoals bij fysieke dwang en chantage.
En dan hebben we het binnen deze context nog niet eens over verleiding gehad. Meestal wordt de betekenis gegeven: iemand overhalen terwijl hij niet wil of mag, iemand op het slechte pad brengen. Maar dat heeft niets met 'overhalen' in bovenstaande betekenis te maken. In de context van seksualiteit / relaties betekent het meer 'aanlokken', 'flirten', 'versieren', allemaal gedrag waarmee je laat merken dat je iemand aantrekkelijk vindt. Dat zijn dus allemaal vormen van beïnvloeden, manipuleren: je mooi maken, je stembuigingen, je gebaren, alles moet helpen om die ander zo ver te krijgen dat die je leuk vindt en misschien ook dat die ander met je wil vrijen. Ik denk niet dat dat is wat we met 'grensoverschrijdend gedrag' bedoelen.
In 2023 staat er in het rapport:
"Seksuele grensoverschrijding is een verzamelterm voor alle vormen van seksueel gedrag die over de grenzen van een ander gaan en waarbij geen sprake is van instemming (consent). Bijvoorbeeld ongewenste aanrakingen of opmerkingen, zoenen of seks tegen iemands wil. In dit hoofdstuk beschrijven we eerst of de eerste keer vaginale seks met wederzijdse instemming was, of dat een van beiden hierbij werd overgehaald of gedwongen. Vervolgens gaan we in op verschillende ervaringen met seksuele grensoverschrijding ooit in het leven. Als iemand gedwongen is tot seksuele handelingen en/of manuele, orale, vaginale of anale seks tegen de wil heeft meegemaakt noemen we dat seksueel geweld." [mijn nadruk] (2023, p.129)
Ik blijf het vage termen vinden. Tegelijkertijd vind ik wel dat deze onderzoeken op dat punt helderder worden. 'Wederzijdse instemming', 'tegen de wil', 'ongewenst', 'dwingen', en 'seksueel geweld' vormen een vrij helder complex van begrippen. Iemand 'overhalen' vind ik de vaagste en de meest discutabele uitdrukking. Wat is 'iemand overhalen' en is dat zo erg? Is een instemming daarna minder waard dan de instemming van iemand die graag wil? Verderop staat:
"Jongeren is ook gevraagd of zij zelf weleens iemand gedwongen of onder druk gezet hebben om seks te kunnen hebben. Elf procent van de jongeren (13% van de jongens en 8% van de meiden) heeft naar eigen zeggen weleens aangedrongen of gezeurd om seks te kunnen hebben (Tabel 7.7.1). De andere vormen van druk uitoefenen worden maar zeer zelden gerapporteerd."(2023, p.141)
Hier duiken weer andere onbevredigende termen op: 'onder druk zetten', 'druk uitoefenen'. 'Aandringen of zeuren' is hier één categorie in een lijst met 'dreigen met geweld' of zelfs 'vasthouden, slaan of een wapen gebruiken'. De verschillen daartussen zijn natuurlijk immens.
De term 'slachtoffer' duikt ook weer op: je kon er niets aan doen, het was niet jouw schuld, het overkwam je. Dat is misschien zo in extreme situaties, maar in veel andere niet. Als je niet duidelijk laat merken / horen dat je niet wilt, ben je wel degelijk medeverantwoordelijk voor wat gebeurt. Dat is ook precies wat er vaak gevoeld wordt ('het lag ook aan mij'). Waarom lees je nooit: degene die niet liet weten dat zij/hij niet wilde moet leren wel te durven, niet te verstijven, weerbaar te worden, wel duidelijk te zijn over toestemming?
En laten we het ook eens hebben over degenen die zonder toestemming en met geweld seks opdringen aan anderen. Welke oorzaken maken dat die daders er zijn? Je komt dan snel bij socialisering, mannen- en vrouwenrollen, en zo meer. En hoe kun je dat veranderen?
De rapporten geven interessante informatie over seksuele voorlichting, door ouders, op scholen, in de media. De informatie die jongeren krijgen gaat — in de meeste gevallen — nog steeds over de biologie / de voortplanting en de 'geslachtsdaad'. Dat woord alleen al... Het gaat dus niet het prettige gevoel dat je met een ander zou kunnen hebben of een ander zou kunnen bezorgen.
"Zowel jongens als meisjes zouden vooral willen weten hoe ze het vrijen leuker of lekkerder konden maken... "(2005, p.88)
Is het niet triest? Nooit geleerd hebben hoe je kunt genieten van je eigen lijf omdat de samenleving dat beeld van seks als iets plezierigs onder de tafel veegt? En wie hebben daar het meeste last van? De meisjes. Alle vier de rapporten zijn duidelijk op dat punt.
Het rapport van 2017 zegt:
"De grootste verschillen tussen jongens en meisjes zijn te vinden in gevoelens van onzekerheid. Meisjes zijn onzekerder dan jongens, zowel over hun uiterlijk als over hun prestaties."(2017, p.81)
Ik vind het zorgwekkend dat meisjes zichzelf na al die jaren nog steeds niet goed genoeg kennen of belangrijk genoeg vinden om van hun eigen lijf te kunnen / willen genieten. Zie ook veel van de opgegeven redenen in tabel 2.2.3 (2012): 'Het mag niet van mijn ouders', 'het mag niet van mijn geloof', 'ik wil eerst getrouwd zijn'. Werkelijk? Hoe belangrijk vind je jezelf dan?
Ook wat betreft de dubbele moraal is er blijkbaar niets veranderd. Het is nog steeds 'boys will be boys' en meisjes willen trouw en vastigheid. Er moet echt keikard werk gemaakt worden van die traditionele rollenverdeling, zou mijn aanbeveling zijn.
Ik vind het geweldig dat Nederland via Rutgers dit soort onderzoeken laat uitvoeren. De rapporten worden methodisch steeds beter en de formuleringen worden steeds feitelijker.